خطر های پیش روی نجار برای استفاده از دستگاه لیختنبرگ چیست؟!
لیختنبرگ یکی از ابزارهای مورد استفاده در هنرهای چوبی است. چند سالی هست که سوزاندن چوب و ایجاد نقوش رعد مانند و شبیه به درخت با استفاده از دستگاه لیختنبرگ در بین هنرمندان صنایع چوب و نجارها رواج پیدا کرده است. ابزاری که با استفاده از ولتاژ بالا برق موجب سوخته شدن چوب و ایجاد نقوشی تصادفی میشود.
با توجه به علاقه هنرمندان در صنعت چوب به نقوشی که این تکنیک ایجاد می‌کند و عدم وجود ابزار استاندارد این تکنیک در ایران؛ بازاری نیز برای این ابزار ایجاد شده است که بدون توجه به ایمنی و خطرناک بودن این دستگاه دست به ساخت و فروش لیختنبرگ زده‌اند.
در صنایع چوب رضاپور روزانه شاهد سؤالاتی هستیم که از لیختنبرگ از ما پرسیده میشود. نکته مشترک بین همه سؤال‌کنندگان عدم آگاهی آنها از خطرات واقعی این دستگاه کشنده است. انتخاب واژه ((کشنده)) اتفاقی نیست و در ادامه این نوشته سعی می‌کنیم با خطرات این دستگاه و البته راهکارهای در امان ماندن از آن بیشتر آشنا شوید.
در این ویدئو و این نوشته از دیدگاه ایمنی به این ابزار پرخطر می‌پردازیم و این مبحث را پی می‌گیریم که خصوصیات یک دستگاه لیختنبرگ ایمن چیست و چگونه از خطرات آن در امان باشیم.
تعریف برق گرفتگی چیست؟
برق گرفتگی به معنی عبور جریان الکتریسیته از بدن فرد است. هرگاه بدن در مسیر عبور جریان قرار گیرد این جریان با توجه به نوع، اندازه، زمان برقراری جریان، محل ورود و خروج آن، اندازه ولتاژ، میزان رطوبت پوست و… اثراتی بر بدن فرد می‌گذارد که از بی حسی تا شوک و از انواع سوختگی تا مرگ متفاوت است.
به بیانی ساده‌تر برق گرفتگی وقتی روی می‌دهد که جریان برق از جایی به بدن وارد و از نقطه‌ای دیگر خارج شود. مثلاً یک دست به فاز و دستی دیگر به نول، به زمین و یا به فازی دیگر متصل شود. مثال بارز آن نشستن پرنده‌ها روی سیم برق است! پرنده تا وقتی روی یک سیم قرار دارد مسیری برای عبور جریان برق ایجاد نمی‌شود و پرنده دچار برق گرفتگی نخواهد شد اما اگر به هر دلیلی بخشی از بدن پرنده بین دو فاز و یا فاز با زمین (ارت یا نول) قرار گیرد برق گرفتگی ایجاد میشود.
چقدر برق برای انسان کشنده است؟
در هنگام برق گرفتگی بدن انسان به‌صورت یک بار الکتریکی عمل می‌کند که با توجه به محل عبور جریان از خود مقاومت نشان می‌دهد. پوست بدن اولین سد در برابر برق گرفتگی با میزان مقاومت ۱۰۰ تا ۶۰۰ هزار اهم است که پس از شکست این سد، مقاومت بدن به رقم ۱۰۰ تا ۶۰۰ اهم (هزار برابر کمتر!) کاهش می‌یابد.
بر اساس استاندارد VDE آلمان که در ایران نیز مورد تأیید است حداکثر ولتاژ مجاز برای بدن در جریان متناوب (۵۰ و ۶۰ هرتز) به میزان ۵۰ تا ۶۵ ولت و در برق مستقیم ۱۲۰ ولت است. با همین استاندارد و با توجه به مقاومت داخلی بدن، حداکثر جریانی که بدن می‌تواند در برابر عبور آن مقاومت کند عدد ۲۵ تا ۳۵ میلی آمپر (برابر با ۰.۰۲۵ آمپر) است.
خطرات برق گرفتگی برای بدن انسان چیست؟
با توجه به نوع جریان، اندازه آن، مدت زمان عبور از بدن و محل ورود و خروج از بدن و حتی شرایط بدنی فرد (تعرق، اضطراب و…) آسیب‌های برق گرفتگی می‌تواند متفاوت باشد. از جمله این آسیب‌ها می‌توان به سوختگی ضعیف تا شدید، ایست قلبی، سقوط از ارتفاع ناشی از شوک، آسیب‌های شدید عصبی، فلج شدن سیستم تنفسی، از کار افتادن قلب، آسیب‌های نخاعی، سوختگی اندام داخلی و … اشاره کرد.
آیا دستگاه لیختنبرگ خطرناک است؟!
در دستگاه‌های لیختنبرگ توان الکتریکی از راه‌های مختلف به ولتاژی چند هزار ولتی و با جریانی میلی آمپری تبدیل میشود. این ولتاژ توسط دو الکترود به دو سر چوب منتقل شده و اعمال این ولتاژ بالا به چوب موجب ایجاد نقوشی تصادفی میشود. با این توضیح می‌توان یافت که خطر بزرگ دستگاه‌های لیختنبرگ برق گرفتگی ناشی از آن است.
احتمالاً کارکرد لیختنبرگ را در یوتیوب یا اینستاگرام دیده‌اید. دستگاهی بدون هیچ قطعه متحرک یا حتی صدایی که توهم بی‌خطر بودن آن را افزایش می‌دهد؛ بنابراین پاسخ کوتاه به پرسش خطرناک بودن دستگاه لیختنبرگ یک بله قطعی و محکم است.
در همین راستا انجمن خراط کاران آمریکا (American Association of Woodturners) در سال ۲۰۱۷ به دلیل مرگ بیش از ۱۰ نفر در اثر استفاده از دستگاه لیختنبرگ، استفاده از این ابزار را در تمامی رقابت‌های خود ممنوع اعلام کرد.
آیا استانداری برای تولید دستگاه لیختنبرگ وجود دارد؟
جستجوی‌های صنایع چوب رضاپور برای یافتن تولیدکننده دستگاه لیختنبرگ به شرکتی با نام ” Conestoga Works” در شهر ادموند ایالت اوکلاهامای امریکا رسید. این تولیدکننده تنها سازنده ایست که توانسته با فراهم آوردن استانداردهای سخت‌گیرانه ایمنی و بهداشت آمریکا حداکثر ایمنی را در دستگاه‌های لیختنبرگ خود به وجود آورد.
بررسی‌ها و استعلام صنایع چوب رضاپور از سازمان ملی استاندارد ایران و کنکاش در سرفصل‌های آن با موضوع دستگاه لیختنبرگ نتیجه روشنی در بر نداشت. به گفته این سازمان تاکنون هیچ استانداردی برای چنین دستگاهی در ایران تدوین نشده است. از نظر سازمان ملی استاندارد ایران با توجه به استفاده از ترانس برای افزایش ولتاژ، این دستگاه در صورت دارا بودن ولتاژ کمتر از ۴ کیلوولت (معادل با ۴ هزار ولت) شامل استاندارد اجباری نمی‌شود!
در چنین مواردی که استانداردی اجباری برای ابزاری تدوین نشده است، تولیدکننده یا تولید کنندگان آن ابزار می‌توانند با مراجعه به سازمان استاندارد و تشکیل جلسات مختلف اقدام به تهیه و تدوین استانداردهای لازم دستگاه کنند.
آیا دستگاه‌های لیختنبرگ ساخته شده در ایران استاندارد و ایمن است؟!
با بررسی اجمالی بسیاری از فروشندگانی که به‌صورت زیر زمینی و با سوء استفاده از نیاز هنرمندان اقدام به ساخت چنین دستگاه‌هایی می‌کنند به این نتیجه رسیدیم که هیچ‌یک از دستگاه‌های موسوم به لیختنبرگ که در ایران فروخته میشود ایمن نبوده و حتی استانداردهای اولیه ایمنی در آنها رعایت نشده است.
ادعای ایمنی در بین سازندگان این ابزار فراوان هست و هر یک سعی در اثبات ادعای ایمن‌تر بودن دستگاه لیختنبرگ خود دارند؛ اما به‌راحتی می‌توان دریافت که ادعاهای آنها کاملاً بی ارزش بوده و مصداق بارز فریب است.
هسته اصلی تمام دستگاه‌های لیختنبرگ که بررسی کردیم ترانسفورماتورهای دستگاه ماکروویو هستند. در ماکروویو این ترانس‌ها ولتاژ ورودی ۲۲۰ ولت را برای استفاده در مگنترون ده‌ها برابر افزایش می‌دهند. از این خاصیت ترانسفورماتور ماکروویو که ولتاژی تا ۲۵۰۰ ولت تولید می‌کند در دستگاه‌های لیختنبرگ استفاده میشود.
با اتصال این ترانس به برق شهر در خروجی آن ولتاژ حدوداً ۲.۵ کیلوولت با جریان تقریبی ۰.۵ آمپر خواهیم داشت.
بیایید تصور کنیم که در یک اشتباه ناخواسته و یا ناشی از خستگی دو دست خود را به دو سر پراپ لیختنبرگ زده‌ایم! ببینیم چه اتفاقی خواهد افتاد:
بلافاصله با لمس دو سر پراپ ماهیچه‌های دست به سمت داخل و به حالت مشت شده در خواهد آمد طوری که تمام ماهیچه‌های دست فلج شده و قادر به جداسازی پراپ ها از خود نخواهید بود. این عکس‌العمل به دلیل قوی‌تر بودن ماهیچه‌های جمع کننده انگشتان دست نسبت به ماهیچه‌های باز کننده آن رخ می‌دهد.
به دلیل ولتاژ بالا در کسری از ثانیه مقاومت ۱۰۰ تا ۶۰۰ کیلو اهمی سطح پوست دست شکسته و جریان بین دو دست برقرار میشود که این جریان ۲۰ برابر بیشتر از جریانی است که بدن می‌تواند در برابر آن مقاومت کند.
با عبور این جریان از یک دست به دستی دیگر، قلب و ماهیچه‌های تنفسی نیز درگیر آن می‌شوند. ماهیچه‌های تنفسی بلافاصله فلج می‌شوند و امکان تنفس از بین می‌رود. قلب نیز به دلیل وجود فرکانس ۵۰ هرتزی در این جریان دچار بی‌نظمی شدید در ضربان (ویبرلاسیون) شده و در چند ثانیه از کار خواهد افتاد. اعصاب و مغز نیز در این حالت دچار اختلالات شدیدی می‌شوند و آسیب‌های جبران ناپذیری به نخاع و سلول‌های حسی و ماهیچه‌ای خواهد رسید. شانس دومی برای زندگی در کار نیست. تمام فرایند توضیح داده شده در چند ثانیه رخ می‌دهد و نتیجه‌ای جز مرگ نخواهد داشت.
مشخصات یک دستگاه لیختنبرگ ایمن چیست؟!
همان‌طور که در بالا اشاره کردیم هیچ مؤلفه‌ای برای قیاس این ابزار و استخراج استانداردهای تولید وجود ندارد. تنها یک نمونه تجاری در امریکا ساخته شده و سایر دستگاه‌ها کاملاً خویش ساز و خانگی هستند؛ بنابراین به چند نکته زیر اشاره می‌کنیم:
حداکثر جریان مجاز خروجی دستگاه لیختنبرگ
اولین و مهم‌ترین نکته، قرار دادن پیش‌فرض بر بدترین حالت ممکن یعنی ایجاد برق گرفتگی توسط لیختنبرگ است. دستگاه باید طوری ساخته شود که حتی در صورت برق گرفتگی کمترین آسیب را برساند. به این منظور حتماً بررسی کنید که حداکثر جریان خروجی دستگاه کمتر از ۳۵ میلی آمپر باشد. این جریان مقدار مجاز قابل‌تحمل توسط بدن است و در صورت عبور از بدن امکان مرگ بسیار کم خواهد بود. قابل توجه اینکه همه لیختنبرگ هایی که مدعیان ایمنی در ایران تولید کرده‌اند جریانی ۰.۵ آمپری دارند که بسیار بیش‌ازحد ایمنی و کشنده است.
تنها دستگاه تجاری موجود در بازار آمریکا که برای لیختنبرگ طراحی شده است ولتاژی تا ۱۲ هزار ولت با جریان ۳۵ میلی آمپری تولید می‌کند که کمترین خطر را برای بدن در صورت برق گرفتگی خواهد داشت.
مجهز بودن به کلید جریان نشتی (GFCI)
قرار دادن کلید نشتی جریان در ورودی دستگاه لیختنبرگ یکی از مهم‌ترین مواردی است که باید به آن توجه ویژه داشته باشم. کلیدهای نشت یاب یا GFCI در لحظه جریان ورودی را سنجش می‌کنند و در صورت نشت این جریان به بدن فرد برق را قطع خواهد کرد. سوئیچ تنها جریان نشتی (مثلاً اتصال به دست و به زمین) را حس می‌کند و در صورت قرار گرفتن بدن در دو طرف پراپ قادر به محافظت و قطع مدار نیست.
طراحی بهینه دستگاه به‌منظور هر چه دورتر کردن کاربر از پراپ های دستگاه
این مورد می‌تواند خطر برق گرفتگی کاربر را تا حد زیادی کاهش دهد. از جمله این موارد می‌تواند به عدم استفاده از کلیدهای حافظه‌ای (صفر و یک) و جایگزین کردن آن با شستی‌های دستی یا پدالی اشاره کرد. در این مورد در بخش ایمنی استفاده از دستگاه بیشتر توضیح خواهم داد.
تجهیزات استاندارد و متناسب با ولتاژ و جریان دستگاه لیختنبرگ
کابل ورودی و کابل‌های خروجی دستگاه لیختنبرگ باید متناسب با ولتاژ و جریان آن قسمت ساخته شود. همچنین پراپ های دستگاه باید عایق متناسب با ولتاژ خروجی داشته باشد.
ساخت بدنه متناسب با استانداردهای ایمنی ابزار
بهترین نوع بدنه پیشنهادی پلاستیک عایق دوبل است که عایقی بسیار عالی و ارزان برای خطرات ناشی از اتصال بدنه دستگاه خواهد بود. در صورت استفاده از بدنه فلزی بدون شک باید از دو شاخه‌های مجهز به سوکت ارت استفاده کرد. فارغ از هر نوع بدنه‌ای کابل ورودی و خروجی‌های دستگاه حتماً باید با واسطه گلند به درون باکس دستگاه منتقل یا از آن خارج شوند.
در ایران بعضی سازندگان با ادعای عایق بودن از جعبه‌های چوبی و ام دی اف استفاده کرده‌اند که جایگزین خوبی برای باکس‌های پلاستیک عایق دوبل و حتی فلزی نخواهند بود.
نصب برچسب هشدارهای ایمنی
هر دستگاهی با هر مقدار خطری که دارد حتماً باید دارای برچسب‌های هشدار و کاتالوگ راهنمای استفاده از آن باشد. هشدارهای لازم ایمنی و شیوه ایمن استفاده از ابزار حتماً باید همراه دستگاه وجود داشته باشد. علاوه بر آن چراغ‌های سیگنال اخطار حالت روشن و خاموش حتماً در دستگاه نصب شده باشد.
چگونه از دستگاه لیختنبرگ ایمن استفاده کنیم؟
چیزی که اکنون واضح است شیوع استفاده از همین دستگاه‌های نا ایمن و بسیار خطرناک لیختنبرگ در ایران است. از همین روی در ادامه به این امید که خطر برق گرفتگی و مرگ را تا حد امکان از خود دور کنیم راهکارهایی برای سازندگان و مصرف‌کنندگان لیختنبرگ ارائه می‌دهیم:
* همواره تسلط کافی روی پراپ ها و روی کار داشته باشید. هیچ‌گاه در حالتی که امکان سر خوردن قطعه کار و یا پراپ وجود دارد از لیختنبرگ استفاده نکنید.
* در صورت خستگی یا عدم تمرکز هرگز از این دستگاه استفاده نکنید. کار با لیختنبرگ نیاز به تمرکز بالایی دارد.
* دستگاه را دور از دسترس کودکان یا افراد نابلد قرار داده و خطرناک بودن دستگاه را به اطرافیان گوشزد کنید.
* کاسه خراطی را همیشه از چهار نظام خراطی جدا کرده و سپس از لیختنبرگ استفاده کنید.
* از یک میز کار مناسب با پایه و سطح عایق استفاده کنید. به هیچ عنوان از میزهای فلزی مانند میز جوشکاری استفاده نکنید.
* کف پا را همیشه عایق نگه دارید. عایق نگه داشتن کف پا مهم‌ترین نکته ایمنی استفاده از لیختنبرگ است. برای این منظور می‌توانید از کف پوش‌های عایق برق یا فوم‌های فشرده‌ای که در تشک‌های ورزشی استفاده میشود بهره ببرید.
* همیشه با یک دست کار کنید و دست دیگر را در پشت خود و یا در جیب قرار دهید. با این ترفند امکان برق گرفتگی در خطرناک‌ترین حالت ممکن را به صفر می‌رسانید.
* الکترود را هیچ‌گاه با دست لمس نکنید. اگر نیاز به جابجایی الکترود در حالت روشن بودن دستگاه دارید می‌توانید از لوله‌های PVC یا کاندوئیت استفاده کنید. هیچ‌گاه از چوب با این اطمینان که نارسان هست استفاده نکنید.
* برای اطمینان بیشتر می‌توانید از دستکش‌های عایق برق استفاده کنید. دستکش‌های ایمنی برق کلاس صفر و کلاس یک با رنگ‌های قرمز و سفید ساق بلند گزینه خوبی برای ایمنی است. این دستکش‌ها طبق استاندارد IEC 903 در کلاس صفر تا ۱۵۰۰ ولت و در کلاس یک تا ۱۱۲۵۰ ولت خاصیت عایقی دارند.
* با دست یا بدن خیس و مرطوب کار نکنید.
* جواهرات فلزی و ساعت را هنگام کار جدا کنید.
* هرگز هنگام روشن بودن دستگاه روی سطح چوب محلول نپاشید.
* در محیط‌هایی که امکان نشت گاز یا مواد آتش‌زا وجود دارد از لیختنبرگ استفاده نکنید.
* قبل از شروع محیط اطراف میز لیختنبرگ را از گرد و خاک کارگاه تمیز کنید تا خطر آتش سوزی به حداقل برسد.
* هیچ‌گاه دستگاه را در حالت روشن رها نکنید.
* پیشنهاد میشود به تنهایی کار نکرده و همواره از یک نفر به‌عنوان ناظر بهره ببرید تا در صورت بروز حادثه به شما کمک کند.
* لیختنبرگ یک دستگاه بی‌صدا است. پیشنهاد میشود یک بوق یا بازر با صدای تنظیم شده را با ورودی برق دستگاه موازی کنید تا با شنیدن صدای بوق متوجه روشن بودن دستگاه شوید.
* از چراغ‌های سیگنال قرمز و زرد برای حالت‌های روشن و آماده به کار دستگاه استفاده کنید.
* هرگز به یک سوئیچ برای روشن کردن دستگاه اکتفا نکنید. سوئیچ اصلی روشن شدن دستگاه را با کلیدی دیگر شرطی کنید.
* به‌جای استفاده از کلیدهای صفر و یک (حافظه‌ای) از شستی دستی یا پدالی برای استارت دستگاه استفاده کنید.
* پس از پایان کار حتماً دستگاه لیختنبرگ را از برق جدا کنید و در جایی مخصوص و دور از دسترس قرار دهید.
* هیچ وقت دستگاه لیختنبرگ را به کسی قرض ندهید.
سخن پایانی
هدف از تدوین این نوشته یادآوری و تذکر خطر آفرین بودن دستگاه لیختنبرگ به مصرف‌کنندگان و تولید کنندگان خانگی این ابزار است. امیدواریم نوشته بالا راهنمایی برای تولید دستگاه‌های بهتر و ایمن‌تر برای تولیدکننده ایرانی و استفاده ایمن‌تر برای مصرف‌کنندگان دستگاه لیختنبرگ باشد.
در تیم صنایع چوب رضاپور معتقدیم باید با آموختن و آگاهی، دانش خریدار را افزایش داد و در آن ایجاد توقع کرد. تنها در این صورت است که تولیدکننده برای تداوم فروش و سودآوری مجبور به برآورده کردن خواسته‌های به‌حق خریدار خواهد شد.
بیشتر